خەریکە سەرچاوە داراییەکانی هەرێمی کوردستان بەتەواوەتی توشی قەیران دەبن، ئەمەش وایکردووە بودجە و داهاتی هەرێم بەتەواوەتی کەم ببێتەوە، تا ئاستی ئەوەی موچەی فەرمانبەرانی بە ئاسانی پێنەدرێت.
هەرێمی کوردستان خاوەنی چوار جۆر داهاتە، سەرەکیترینیان ئەو بودجەیەیە کە بڕەکەی 453 ملیار دینارەو مانگانە لەبەغداوە بە هەرێم دەدرێت، لەگەڵ داهاتی فرۆشی نەوت کە مانگانە بڕی 300 ملیۆن دۆلاری لێدراوەتە وەزارەتی دارایی،هەروەها داهاتە ناوخۆییەکان، کە لەدۆخی ئاساییدا 220 ملیار دیناربووە، لەگەڵ ئەو پارەیەی هێزەکانی هاوپەیمانان مانگانە بە پێشمەرگەی دەدەن و بڕەکەی کەمکراوەتەوە.
سەرجەم سەرچاوە داراییەکانی هەرێم، بەهۆی گرفتی ئابووری و ڤایرۆسی کۆرۆناوە توشی قەیران بوون، بۆیە حکومەتی هەرێم توشی گرفتی گەورە بووە و چارەسەرکردنی گرفتەکان ئاسان نابێت بۆی.
محەمەد حسێن توێژەری ئابووری، بەدەنگی ئەمەریکا دەڵێت " تا مانگی 1ی ئەمساڵ، وەزارەتی دارایی هەرێم مانگانە 300 تا 320 ملیۆن دۆلاری لە داهاتی فرۆشتنی نەوت وەرگرتووە."
بەڕێز حسێن دەڵێت "بەڵام لەمانگی 3 ەوە ، کە ڤایرۆسی کۆرۆنا هات و نرخی نەوت دابەزی، وەزارەتی دارایی مانگانە تەنها 60 ملیۆن دۆلاری لە پارەی فرۆشتنی نەوت پێدراوە، کۆی داهاتەکانی هەرێمیش 60% کەمیکردووە."
ئەوکاتەی نرخی نەوت لە بازاڕە جیهانیەکاندا 60 دۆلاربوو، هەرێم مانگانە بڕی 700 ملیۆن دۆلاری لە فرۆشتنی نەوت دەستدەکەوت، کە بڕێکی زۆری لە بەبازاڕکردن و پارەی کۆمپانیاکاندا خەرج دەکرد.
لەپاڵ دابەزینی نرخی نەوت و کەمبوونەوەی فرۆشتنی نەوتدا، خەریکە مەترسی لەسەر ئەو بودجە 453 ملیار دیناریەش دروست دەبێت، کە مانگانە لەبەغداوە بۆ هەرێم دێت، بەو پێیەی بەغداش توشی قەیرانی دارایی بووە و داوای ڕێککەوتنی نوێ لەهەرێم دەکات.
عێراق لە ساڵی 2018 مانگانە بڕی 317 ملیار دیناری داوەتە هەرێم، بەڵام لە مانگی 1 ی 2019 ەوە و دوای ئاسایی بوونەوەی پەیوەندیەکانی نێوانیان، بڕەکەی بۆ 453 ملیار دینار زیادکرد.
محەمەد حسێن، وتی"ئەمیندارێتی گشتی ئەنجومەنی وەزیرانی عێراق داوای ڕاگرتنی ناردنی 453 ملیار دینارەکەی بۆ هەرێم کردووە، بەبیانووی ئەوەی هەرێم مانگانە ئەو بڕە نەوتەی ڕادەستی سۆمۆ نەکردووە کە پێشتر لەسەری ڕێککەوتبوون، ئەمە بووەتە کێشە بۆ بودجەی هەرێم."
بەپێی زانیاریەکانی دەنگی ئەمەریکا، هەرێم تێگەیشتووە لەوەی ڕاگرتنی پشکە بودجەکەی لەلایەن بەغداوە، توشی گرفتی گەورەی ئابووری دەکات، بۆیە لەگەڵ بەغدا لەسەر هێڵە بۆ چارەسەرکردنی کێشەکە.
سەرچاوەیەکی ئاگادار لە گفتووگۆکان کەداوایکرد ناوی بڵاو نەکرێتەوە، بەدەنگی ئەمەریکای وت"هەرێم پێشنیاری بۆ بەغدا کردووە، ئەم مانگەش 453 ملیار دینارەکەی بۆ بنێرێت، لەبەرامبەردا هەرێم لە مانگی داهاتووەوە 250 هەزار بەرمیل نەوتەکە ڕادەست بکات."
لەگەڵ دابەزینی نرخی نەوت و گرفت دروستبوون بۆ بەشە بودجەکەی، سەرچاوەیەکی تری داهاتی هەرێم توشی قەیران بووە، کە داهاتە ناوخۆییەکانیەتی و پێش قەیرانی کۆرۆنا، مانگانە 220 ملیار دیناری لێ دەستکەوتووە.
داهاتە ناوخۆییەکانی هەرێم، داهاتی خاڵە سنوریەکان و باج و داهاتی فەرمانگە حکومیەکان دەگرێتەوە، بەهۆی داخستنی دەوام و سنوردارکردنی بازرگانیەوە، ئەم داهاتەش بەشێوەیەکی بەرچاو کەمیکردووە.
سیروان محەمەد سەرۆکی ژووری بازرگانی سلێمانی، بەدەنگی ئەمەریکای ڕاگەیاند "ڕاوەستانی کارگەکان و سنوردارکردنی جوڵەی بازرگانی زیانی گەورەی بە کەرتی ئابووری هەرێم گەیاند."
بەڕێز محەمەد دەشڵێت "کەرتی تایبەت توشی زیانی گەورە بووە و حکومەتیش ناتوانێت قەرەبووی بکاتەوە، ئەمە کاریگەری دەبێت لەسەر هەلی کار و بازاڕ."
توشی گرفتی ئابووری بوون لەکاتێکدایە، هەرێم خاوەنی سستمێکی ئابووری و بانکی بەهێز نیە، تا بتوانێت بە ئاسانی و بەزوویی خۆی لەو گرفتانە قوتار بکات .
لەهەرێمی کوردستاندا نەتوانراوە سوڕێکی دارایی دروست بکرێت، تا پارە لەنێوان خەڵک و حکومەت دا هاتووچۆ بکات، بۆیە زۆربەی ئەو پارانەی دەچنە بازاڕەکان، لەوێوە دەبرێنە دەرەوە و ناگەڕێنەوە بۆ لای حکومەت.
هۆکاری نەبوونی سوڕی دارایش بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، کە هەرێم خاوەنی بەروبوومی کشتوکاڵی پێویست و پێداویستی خۆماڵی نیە، بۆیە بۆ کڕینی ئەو پێداویستیانە، پارە دەبەنە دەرەوە.
سەرۆکی ژووری بازرگانی سلێمانی، ئاماژەی بەوەکرد چەندین ساڵە ئەوان ئەو باسە دەوروژێنن و دەڵێت "گەر کەرتی کشتوکاڵی و کەرتە ئابووریەکان بەرەو پێش بەرین، ئەوکات پارە لەنێوخۆی وڵات دا سوڕ دەخوات و نابرێتە دەرەوە."
هەرچەندە لە هەرێمی کوردستان دا ژمارەیەکی زۆر پارەدار هەن، بەڵام نەبوونی متمانە و نەبوونی سستمی بانکی و دارایی بەهێز وایکردووە، پارەدارەکان پارەکانیان لە بانک دا دانەنێن، تا حکومەت لەکاتی قەیران دا سود لەو پارانە وەربگرێت.
زانیاری زیاتر لە دەقی ڕاپۆرتەکەدایە:
