د. شۆڕش حەسەن پسپۆڕی یاسای دەستوری و مامۆستای کۆلێژی یاسا لە زانکۆی سلێمانی دەڵێت ماددەی 112 ی دەستوری عێراق مانای ئەوە نیـیە حکومەتی هەرێمەکان یان پارێزگاکان ئازادن لەوەی کە بە ئارەزووی خۆیان مامەڵە بە سامانە سروشتیەکانیانەوە بکەن، جگە لەمە لە هیچ وڵاتێکی فیدراڵدا ئەمە ڕێگەپێدراو نییە.
لە سەرەتای لێدوانەکەیدا د. شۆڕش حەسەن ئاماژەی بەوە کرد" ئەم داوایە لە 2012 تۆمارکراوە لە دادگای فیدراڵی باڵای عێراق، واتە بڕیاردان لەم کاتەدا دوای 10 ساڵ لەم داوایە پرسیار لەسەر دادگای فیدراڵی باڵای عێراق دروست دەکات کە بۆچی لەم کات و ساتەدا نەک بەلای ئێمەی کوردەوە تەنانەت بەلای زۆربەی ئەوانەی ئێمە قسەمان لەگەڵ کردوون لەوانە هەندێک مامۆستایانی دەستوری پرسیار دەخاتە سەر دادگای فیدراڵی باڵای عێراق وەک ئەوەی دادگای فیدراڵی بیەوێت خۆی لە بابەتە سیاسیەکاندا بێتەناوەوە و دەستێوەردان بکات، بۆیە لە هەندێک لە بڕیارەکانی پێشتریشی کە دەریکردووە وا دەردەخات بیەوێت دەستێوەردان بکات لە بابەتە سیاسیەکاندا نەک وەکو دادگایەکی بێلایەن و سەربەخۆ بیەوێت پارێزگاری لە دۆخی دەستور بکات. "
بڕگەکانی بڕیارەکەی دادگا
ئەو پسپۆڕە دەستورییە زیاتر بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی ڕونکردەوە و وتی" لە ئاستی بڕیارەکە کۆمەڵێک بڕگەی تێدایە کە چوار بڕگەی تێدایە بەڵام بڕگەی یەکەمی نەبێت ئیشی دادگایە نووسیویەتی بڕیاریداوە لەسەر ماددەی 31ی یاسای نەوت و غازی هەرێمی کوردستان ژمارە 20ی ساڵی 2007 ئەم بڕگەیە نەبێت بڕگەکانی تری دەڵێت حکومەتی هەرێم پابەند دەکەین بەوەی بەرهەمە نەوتیـیەکان ڕادەستی حکومەتی فیدراڵی بکاتەوە، بڕگەی دووەمی چاودێری پوچەڵبوونەوەی ئەو گرێبەستە نەوتیانە بکرێت ئەمە هەمووی ئیش و اختصاص- پسپۆری دادگا نییە کە قسەی لەسەر بکات لە اختصاص- پسپۆری دادگا دەستوریەتی یاساکەیە، یاسای نەوت و غازیش کە لە هەرێمی کوردستان دەرچووە یان یاسایەکە لە عێراقی فیدراڵی دەنووسرێت ملکەچە بۆ چاودێریکردنی ئەم دادگایە کە ئایا لەگەڵ دەستوری عێراقی گونجاوە یاخود نا، بڕگەی یەکەمی بە ڕاستی بڕگەیەکی دەستورییە کە دەڵێت ئەم یاسایە نادەستوریە ئەم اختصاص- پسپۆری ئەم دادگایەیە، بەڵام هەر سێ بڕگەکەی تری ئیشی دادگا نییە چونکە کاتێک دادگا دەڵێت ئەم یاسایە نادەستورییە ئیتر هەرچی لەسەر بنەمای ئەم یاسایە دروستکرابێت وەکو ئیمتیازاتێک بۆ حکومەتی هەرێم یان بۆ هەر لایەنێکی تر دروستکرابێت دەسەڵاتەکانی حکومەتی فیدراڵی بۆیان هەیە کە ئەم بڕیارەی دادگای فیدراڵی جێبەجێ بکەن ئەوە پێویست ناکات دادگای فیدراڵی خۆی باسی ئەو بابەتانە بکات بڵێت حکومەتی هەرێم پابەند دەکەین بەوەی کە هەموو داهاتە نەوتیەکانی ڕادەستی حکومەتی فیدراڵی بکاتەوە یاخود ئەو شتانەی تر کە لە بڕگەی سێیەم و چوارەمیشدا هاتووە. "
"ماددەی 112 مانای ئەوە نیـیە حکومەتی هەرێمەکان یان پارێزگاکان هەمووی ئازادبن لەوەی کە بە ئارەزووی خۆیان مامەڵە بە سامانە سروشتیەکانیانەوە بکەن.. چونکە لە هیچ وڵاتێکی فیدراڵی ئەمە ڕێگەپێدراو نییە"
دەربارەی وەڵامەکەی هەرێمی کوردستان، کە هەرێمی کوردستانیش لە وەڵامی دادگای فیدراڵی باڵای عێراق ئاماژە بەوە دەکات بەپێی ماددە 112ی دەستور ڕێگە بە هەرێمەکان دراون کە بەشداری بکەن لە بەرهەمە نەوتیەکان و لەو بەرهەمانەی بەرهەمی پارێزگا یان هەرێمەکان خۆیانن ئایا ئەمە تا چەند دروستە؟
د. شۆڕش حەسەن وتی" لە بڕگەی یەکەمی ماددەی 110 مسەلەی سیاسەتی ئابوری و دارایی و ئەوانەی کە پەیوەندی هەیە بە سەروەریی وەڵاتەکەوە هەیە (اختصاصی حصری- پسپۆری تایبەتی) حکومەتی فیدراڵیە بەڵام لە ماددەی 112 کە باس لە هاوکاری حکومەتی ناوەند لەگەڵ حکومەتی هەرێمەکان و پارێزگاکان دەکات بۆ بەڕێوەبردنی نەوت ئەمە مانای ئەوە نییە حکومەتی هەرێمەکان یان پارێزگاکان هەمووی ئازادبن لەوەی کە بە ئارەزووی خۆیان مامەڵە بە سامانە سروشتیەکانیانەوە بکەن و گرێبەست بکەن چونکە لە هیچ وڵاتێکی فیدراڵی ئەمە ڕێگەپێدراو نییە لەبەر ئەوەی سەروەریی بەدەست حکومەتە فیدراڵیەکەیە تەنها حکومەتە فیدراڵیەکەیە کە کەسایەتی یاسایی هەیە ئەگەر هاتوو کێشەیەک لەو گرێبەستانە دروستبوو کە هەرێمەکان دەیکەن، هەرێمەکان ناتوانن بەرگری لە مافی خۆیان بکەن لە بەرامبەر ئەو وڵاتانەی کە گرێبەستیان لەگەڵدا کردوون بۆیە ئەگەر گرێبەستیش بکەن دەبێت بە ئاگاداری حکومەتی فیدراڵ بیکەن بۆ نمونە ئەمەریکا یان بەریتانیا چەند هەرێمێکە بۆ نمونە ئەڵمانیا 16 هەرێم زیاترە یان ئەمەریکا 50 هەرێمە ئەگەر هەر هەرێمێک لەلای خۆیەوە گرێبەستی نەوتی بکەن و نەوت بفرۆشرێت بێگومان فەوزا دروست دەبێت لە وڵاتەکە بەڵام هەرێمی کوردستان تا ئێستا بەو شێوەیە هاتووە لەبەر ئەوەی لە عێراق یەک هەرێمە بۆیە چاوپۆشیش کراوە لەوەی بۆیە لە پێش 2005 وە هەرێمی کوردستان وەکو نیمچە دەوڵەتێکی سەربەخۆ مامەڵەی کردووە دەسەڵاتەکانی فیدراڵیش چاوپۆشیان کردووە و بێدەنگ بوون لە ئاست ئەمەدا بۆیە ڕێچکەی خۆی گرتووە بەڵام ئەم بڕیارە لە ئانوساتێکی ئاوادا نیشانەیەکی پرسیار لەسەر دادگا دروستدەکات."
" لە دەوڵەتی فیدراڵیدا پەیوەندیکردن لەگەڵ دنیای دەرەوە و وڵاتانی دەرەوە دەبێت لە ڕێگەی حکومەتە فیدراڵیەکەوە بکرێت "
د. شۆڕش حەسەن وتیشی "وەکو لایەنە یاسایەکە قسە دەکەم لە دەوڵەتی فیدراڵی سەروەریی دەرەکی بەدەست حکومەتە فیدراڵیەکەیە بەڵام هەرێمەکان سەروەریی ناوخۆیی خۆیان هەیە بۆ ئیدارەدانی خۆیان، ئەو دەسەڵاتەی هەیانە یاسادان و جێبەجێکردن و قەزائی بۆ بەڕێوەبردنی خۆیانە بەڵام بۆ پەیوەندیکردن لەگەڵ دنیای دەرەوە و وڵاتانی دەرەوە دەبێت لە ڕێگەی حکومەتە فیدراڵیەکەوە بکرێت، ئەگەر هاتوو ئەم گرێبەستانەی هەرێمەکان دەیکەن لەگەڵ وڵاتانی دەرەوە لەوانەیە جێبەجێ نەکرێت و کێشەی لێ پەیدا ببێت ئەوکات چۆن هەرێمەکان دەتوانن داوای مافەکانی خۆیان بکەن بەرامبەر ئەو وڵاتانە کە لە کاتێکدا هەرێمەکان کەسایەتی یاساییان نییە."
لە وەڵامی ئەو پرسیارەی ئایا ئەو جۆرە مامەڵەیەی هەرێم لە فرۆشتنی نەوت و مامەڵەکردن ڕێگەپێدراو نییە لە دەوڵەتە فیدراڵیەکان ؟
د. شۆڕش حەسەن (پسپۆری یاسای دەستور) دەڵێت "نەخێر لە دەوڵەتانی فیدراڵی بەو شێوەیە نییە لەبەر ئەوەی مەسەلەی کاروباری دارایی وڵاتەکە لە دەسەڵاتی تایبەتی حکومەتە فیدڕاڵیە چونکە ئەگەر وانەبێت مەسەلەی پارەو بودجە و پەیوەندییەکانی دەرەوە ئەمانە هەمووی شتی سەروەریین و بەدەست حکومەتی فیدراڵین ناکرێت هەر هەرێمێک خۆی پەیوەندی دەرەکی لەگەڵ وڵاتانی ببەستێت جا ئەگەر پەیوەندی دیپلۆماسی بێت یاخود پەیوەندی ئابوری بێت هەندێک جار لە بواری زۆر تەسکدا پەیوەندی ڕۆشنبیری یان بازرگانی زۆر تەسک بەڵام دەبێت بە ئاگاداری حکومەتە فیدراڵیەکە بێت نەک بەبێ گەڕانەوە بۆ حکومەتی فیدراڵی لەوانەیە لە سنووری(کیبیک) لە کەنەدا وەکو هەرێمێک لە ناوخۆی دەوڵەتە فیدراڵیەکە دەسەڵاتی زیاتریان پێداوە هەندێک پەیوەندی ڕۆشنبیری هەیە لەگەڵ وڵاتان و بە تایبەتی پەیوەندی هەیە لەگەڵ ئەو وڵاتانەی کە فەڕەنسی زمانن بەڵام لەوێ فیدراڵیەکە بە جۆرێکە کە چەندین جارە ڕاپرسی دەکەن لەسەر ئەوەی جیاببنەوە زۆربەی خەڵکەکە لەگەڵ ئەوەیە لەناو دەوڵەتە فیدراڵیەکە بمێنێتەوە لەبەر ئەوەی سوودمەندن لە مانەوەیان لە ناو دەوڵەتە فیدراڵیە. "
ئایا حکومەتی هەرێمی کوردستان دەتوانێت گرێبەست لەگەڵ کۆمپانیایەکی دەرەوە بکات بەبێ گەڕانەوە بۆ بەغداد؟
لە وەڵامدا د. شۆڕش حەسەن وتی" ئەگەر تەفسیرێکی گشتی دەستورەکە بکەین واتە حکومەتی هەرێم ئەگەر بیەوێت گرێبەست بکات لەگەڵ وڵاتانی بێگانە بۆ فرۆشتنی نەوت یان هەر بابەتێکی تر باشتر وایە بە ئاگاداری حکومەتی فیدراڵی بێت بۆ ئەوەی لە داهاتوودا کێشە لەو گرێبەستەدا نەبێت حکومەتی فیدراڵی بەپێی ئەوەی کەسایەتی نێودەوڵەتی هەیە دێتەسەر خەت بۆ بەرگریکردن لە مافەکانی هەرێم کە لەو گرێبەستە پەیدا دەبێت ، ئێستا لە هەموو دەوڵەتانی فیدراڵی بەو شێوەیە ڕەچاو دەکرێن بەڵام وەکو وتم هەرێم بارودۆخێکی تایبەتی خۆی هەیە لەپێش 2003 وەکو نیمچە دەوڵەتێک هەڵسوکەوتی کردووە تەنانەت نەتەوە یەکگرتووەکانیش بە شێوەیەکی نیمچە سەربەخۆ و جیاواز مامەڵەیان لەگەڵ هەرێم کردووە لەو یارمەتیانەی کە بۆ عێراق دەهات لەو کاتەدا دواتریش دوای ڕووخانی ڕژێمی پێشوو بە هەمان شێوە واتە بە شێوەی نیمچە دەوڵەتێکی سەربەخۆ مامەڵەیان لەگەڵ هەرێمی کوردستان کردووە."
ئایا هەرێم دەتوانێت بڵێت پابەندی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی نابم؟
دەربارەی ئەوەی حکومەتی هەرێم دەتوانێت بڵێت یان ئەوەی لە ڕاگەیەنراوەکەی سەرۆکی هەرێمەدا ئاماژەی پێکراوە دەڵێت ئەم بڕیارە جێبەجێ ناکەین و قابیلی جێبەجێکردن نییە ئایا لە ڕووی دەستوری و یاساییەوە شتی وا دەبێت؟
وەڵامەکەی د. شۆڕش حەسەن بەم جۆرە بوو" ئەم فیدراڵیەتەی عێراق لە سەرەتادا بە تەوافق- سازان دروست بووە هەرچەند دەستوری 2005 هەتا یاسای بەڕێوەبردنی دەوڵەت کەمتر بنەماکی سازانی لەخۆگرتووە بەڵام ئەوەی لەسەر ئەرزی واقیع دەبینرێت هەتا ئێستا ئەم سازانە ڕەچاودەکرێت و موراعاتی کراوە بۆیە ئەم مەسەلەیە ئەم بڕیاری دادگایە کە ئێستا دەرچووە لەوانەیە بە کاریگەری دۆخێکی سیاسیەوە دەرچووبێت لەم کاتەدا بۆیە هەمیشە بارودۆخە سیاسیەکان لە سەرووی بارودۆخە دەستوری و یاساییەکانە بۆیە لەوانەیە لە ڕێککەوتنێکی سیاسیدا ئەم مەسەلەیە پشت گوێی بخرێت."
" ئایا ڕێگا چارە لەبەردەم هەرێم هەیە لە ڕێگای دادگاوە؟"
پێشتر ئاماژەت کرد بڕیارەکە بڕیارێکی باتە، واتە بۆ هەموو عێراق جێبەجێ دەکرێت، چ ڕێگەیەکی یاسایی لە بەردەم هەرێمی کوردستاندایە هەتا ئەم بڕیارەی بەسەردا جێبەجێ نەکرێت، وە ئەگەر کرا ئامرازی جێبەجێکردنی ئەم یاسایە لەلایەن عێراقەوە دەگاتە بەکارهێنانی هێز؟
لە وەڵامدا د. شۆڕش حەسەن وتی" ئەم بڕیارە وەکو وتم بڕیارێکی یاساییە وەکو عێراق کە وڵاتێکە یاسا تێیدا سەروەر نییە، دەستور تێیدا سەروەر نییە هەمیشە یاسا و دەستور لە دوای بڕیارە سیاسیەکانەوەیە بە داخەوە بۆیە قیمەتی ئەو بڕیارە بەندە بەو بارودۆخە سیاسیەی کە لەسەر ئەرزی واقیع لە عێراقدا دەگوزەرێت لەوانەیە دۆخێک بێتەپێشەوە کە لە ماوەی مانگێکدا ئەم بڕیارە جێبەجێ بکەن لەوانەشە ئەم بڕیارە لە بنەڕەتیشدا هەر جێبەجێ نەکرێت چۆن دەرچووە هەروا بمێنێتەوە چۆن چەند ساڵە لە ناو ڕەفەکانی دادگا ماوەتەوە و ئەمڕۆ بڕیاری لێدراوە بۆیە ئەم پەیوەندی بەو بارودۆخە سیاسیەوە هەیە کە لەسەر ئەرزی عێراق و پەیوەندی حکومەتی عێراق بە حکومەتی هەرێمی کوردستانەوە دەگوزەرێت تا ئێستا وابووە کە موراعاتی حکومەتی هەرێم کراوە لەلایەن حکومەتی ناوەندەوە. "
" ئەم بڕیارە کۆتاییە تانەدانی لێی نییە و دەبێت دەسەڵاتەکان پێوەی پابەندبن هیچ بوارێکی تر نییە مەگەر بواری سیاسی ماوە کە سازانی سیاسی لەوانەیە ئەم بڕیارە بخاتە لاوه"
د. شۆڕش حەسەن دەشڵێت" ئەم بڕیارە کۆتاییە تانەدانی لێی نییە و دەبێت دەسەڵاتەکان پێوەی پابەندبن هیچ بوارێکی تر نییە مەگەر بواری سیاسی ماوە کە سازانی سیاسی لەوانەیە ئەم بڕیارە بخاتە لاوە چونکە هەمیشە دەوڵەتی فیدراڵی بە ڕەزامەندی پێکهاتەکان دروست دەبێت واتە بە زۆر دروست نابێت بەڵام فیدڕاڵیەتی عێراق فیدڕاڵیەتێکی تایبەتمەندە بەناچاری ئەم فیدڕاڵیەتە دروستبووە نەک بە ئارەزوومەندانە بەڵام ئەگەر دەوڵەتێکی فیدراڵی بێت و بە ئارەزوومەندا دروست ببێت ئیتر هەموو کێشەکانی بە ئارەزوومەندا چارەسەر دەکەن، ئەگەر لە هەرێمی کوردستان ڕاپرسیەکی ئازادانە بکرێت خەڵک حەزدەکات دەوڵەتێکی سەربەخۆی هەبێت نەک بەو فیدراڵیەتە بمێنێتەوە، کێشەی عێراق بە گشتی و هەرێمی کوردستانیش ئەوەیە بە ڕاستی دەسەڵاتداران لە دوای 2003 وە نەهاتوون وەکو پێویست خزمەت بە هاوڵاتیانی عێراق و هاوڵاتیانی کوردستانیش بکەن، بۆ نموونە مەسەلەی پاشەکەوتی موچە و بڕینی مووچە کە کارێکی نایاساییە بەپێی نیزامێک کە ئەنجومەنی وەزیران دەریکردووە کە بڕیارێکی نادەستوریە داوای لەسەر بەرزکراوەتەوە بۆ ئەم دادگایە بەڵام ئەم دادگایە دەڵێت لە اختصاصی- پسپۆری ئێمە نییە لە کاتێکدا ئەمە پێشێلکاری مەبدەئی یەکسانی و مافی هاوڵاتیانی کورد لە عێراق بۆیە بە ڕاستی هەموو بابەتەکان لە عێراق مەسەلەی نەبوونی سەروەری یاسایە چ لە عێراق و چ لە هەرێمی کوردستانیش بۆیە هەموو ئەم گرێبەستانەی لە عێراق و لە هەرێمی کوردستانیش دەکرێت لە پێناو خزمەتی هاوڵاتیان نییە، وڵاتێکی وەکو عێراق لە پێشەوەی وڵاتانی گەندەڵکارانە، ئەگەر سەیری عێراق بکرێت شارەکانی خزمەتگوزاری تێدا نییە و خەڵکەکەی لە دۆخێکی خراپدا ژیانی دەگوزەرێنێت بە هەمان شێوە لە هەرێمی کوردستانیش ئەمە نیشانەی ئەوەیە کە بە ڕاستی دەوڵەتی یاسامان نییە کە دامەزراوەکانمان لە پێناوی خزمەتی هاوڵاتیدا بێت. "
هەرچەندە هەندێک باس لە ئەگەری بەکارهێنانی هێز لە لایەن عێراقەوە دەکەن بۆ جێبەجێکردنی بڕیارەکەی دادگای فیدراڵی، بەڵام د. شۆڕش حەسەن بە دوری دەزانێت و دەڵێت "دەوڵەتی عێراق دەوڵەتێکی فیدراڵیە، دیموکراتیە ماددەیەکی دەستور هەموو ئەم شتانەی بڕیار لێداوە باوەڕ ناکەم دەوڵەتێک لەسەر ئەم بنەمایانە دروست بێت هێز بەکار بهێنێت بۆ ئەوەی کە بڕیارێکی لەو چەشنە بسەپێنێت."
