دوا بەدوای بڕیاری دادگای باڵای فیدڕاڵی عێراق، سەبارەت بە نایاسایی بوونی، یاسای نەوتی هەرێمی کوردستان و فرۆشتنی نەوت بە سەربەخۆیی لە بازاڕەکانی جیهاندا، هەروەها بڕیاری پێداچوونەوە بە گرێبەستە نەوتیەکانی هەرێمی کوردستان لەگەڵ کۆمپانیا بیانیەکاندا. گرفتێکی سیاسی نوێ بۆ دۆخە سیاسیە ئاڵۆزەکەی عێڕاق زیاد دەکات.
ئەم بڕیارەی دادگای فیدڕاڵ کە گەورەترین دەسەڵاتی یاساییە لە عێڕاقدا، کێشەیەکی ئاڵۆزی سیاسی و ئابوری بۆ هەرێمی کوردستان هێناوەتە کایەوە. بڕیارەکەش لە کاتێکدایە کە بەهۆی ناکۆکی سیاسی لایەنە براوەکانی هەڵبژاردنەکە لەسەر پۆستە سیادی و دابەش کردنی پێگەکانی حکومەت، هێشتا لایەنە براوەکانی هەڵبژاردن لەسەر پێکهێنانی حکومەتی نوێ ڕێکنەکەوتوون.
لەم بەرنامەیەی هەلەو واشنتن لەگەڵ هەریەک لە بەڕێزان نوسەر و شیکەرەوەی سیاسی ڕێبوار کەریم وەلی، هەروەها بەڕێز دکتۆر سەنگەر سەید قادر، لێکۆڵەر لە ناوەندی ئیمارات بۆ دیراسات و توێژینەوەی ستراتیژی، تاوتوێی ئەو بڕیارەی دادگای باڵای فیدڕاڵی دەکەین، لە کاتێکدا هەر خێرا بەرپرسە باڵاکانی هەرێم و دەزگا فەرمیەکانیان وەڵامی ئەو بڕیارەیان دایەوەو دیارترین لێدوانەکانیشیان لەوەدا خۆی دەبینێتەوە کە ئەو بڕیارەی دادگای باڵا، بڕیارێکی سیاسیە لە چاو ئەوەی کە بڕیارێکی یاسایی و دەستوری بێت.
لەو بارەیەوە دکتۆر سەنگەر کە شارەزای کون و کەلەبەرەکانی یاساشە دەڵێت "بەهۆی ئەوەی لە عێڕاق هێشتا هیچ یاسایەکی نەوت و غاز لە ئارادا نییە، دادگاکان ناچارن پەنا بۆ یاسای ساڵی 1976 ی سەردەمی ئەحمەد حەسەن بەکر بەرن، کە بە پێی دەستوریش هەریاسایەکی عێڕاقی ئەگەر بە فەرمی لانەدرابێت، ئەوا کاری یاسایی خۆی پێ دەکرێت. لەبەر ئەوە بە دڵنیاییەوە بەشێک لە بڕیارەکە شەرعییەتی یاسایی هەیە . ئەوەی جێگەی پرسیارە ئاماژە بە مافەکانی حکومەتی عێڕاقی کراوەو هیچ ئاماژەیەکی بە مافو شایستەکانی حکومەتی هەرێم نەکردووە.
هەروەها پێچەوانەی بڕیاری ژمارە 8 ی دادگای فیدڕاڵیشە کە لە 2012 دا دەرکراوە. کە کێشەی نەوت و غازی نێوان حکومەتی هەرێم وبەغداد دەبێت رێکەوتنی لەسەر بکرێت. پرسیارەکە ئەوەیە ئایا زەمینە سازی هەیە بۆ جێبەجێکردنی ئەو بڕیارە،؟ بەڵێ ئەگەر حکومەتی هەرێم خۆی رادەستی ئەو بڕیارە بکات.
لە لایەکی ترەوە ڕۆڵی وڵاتانی چواردەورهاوشێوەی تورکیا کە بەرژەوەندیەکی ستراتیژی لە کەرتی وزەی هەرێمدا هەیە، دەتوانێت رؤڵ بگێریت. رەنگە تورکیا هەوڵی ئەوە بدات کە ئەگەر حکومەتی عێڕاقی فشارەکانی رانەگرێت، رەنگە تورکیاش کارتی فشاری ئاو لەسەر عێڕاق بەکار بهێنیت. بەڵام لە لایەکی دیشەوە ئەوەی کە جێگای مەترسیە لەم بڕیارە، هەریەک لە ئێران و ئەمریکاو روسیا پشتیوانیان لەم بڕیارەی دادگای باڵای فیدڕاڵ دەکەن.
ئەمەریکا لە ماوەی رابردوودا سەرنجی لەسەر چۆنیەتی بەڕێوەبردنی کەرتی وزە لە لایەن هەرێمی کوردستانەوە هەبووە، پێی وابووە کە راستەوخۆ لە لایەن وڵاتانی چواردەوری عێڕاقەوە بە تایبەتی تورکیاوە کۆنترۆڵ کراوە و ئەوەش مەترسی گەورەی بۆ ئایندەی عێراق هەیە. بۆ هەرێمەکەش هەر لە ئێستاوە کاریگەری بووە، ئەوەتا ئەو 200 ملیارەی بودجەی هەرێم راگیراوەو لە بەغداوە چاوەڕوانی بڕیاری تری دادگای فیدڕاڵ دەکەن. بڕیارەکە بە گشتی کاریگەری نەرێنی دروست دەکات و مەترسیترین شتیش بۆ کۆمپانیاکانە، چونکە بڕیار دراوە لیژنە بۆ پیاچوونەوە بە گرێ بەستی نەوتی کۆمپانیا بیاکاندا بکرێتەوە کە ئەوەش بۆ ئەوان مەترسیەکەیە. چونکە گرێبەستەکانی عێراق زۆربەی گرێ بەستی خزمەتگوزاری نەوتین وئەوانەی هەرێم زۆربەی کۆمپانیاکان لە کێڵگەکاندا شەراکەتی هەرێمەکەن".
بە بۆچوونی رێبوار کەریم وەلی، گرفتەکە لەوەدایە بە درێژایی ماوەی ساڵەکانی رابردوو، دانوستانەکانی نێوان هەرێم و عێراق لە مەڕ یاسای نەوت و غاز، هەروەها کۆمەڵی یاسای دەستوری دیکە، بە هەڵپەسێردراوی لە نێوانیاندا ماوەتەوە. بە تایبەتی یاسای نەوت و غاز کە ماوەیەکی زۆر لە دانوستاندا بوون تاوەکو یاسایەکی هاوبەش هەبێت و لەسەر رۆشنایی ئەوە کارەکانی نەوت و غاز لە کۆی عێڕاقدا رێک بخرێتەوە، بەڵام ئەو یاسایە هەر نەبوو، حکومەتی هەرێمیش یاسای خۆی داناوە، لەو بارەیەوە دەڵێت "حکومەتی عێراقی بەردەوام ئەقڵیەتێکی ناوەندگەرایی هەبووە وەک لە حکومەتێکی فیدڕاڵی. دەیەوێت هەموو ئەو پرسانەی بەجۆرێک لە سەروەری عێراق دەدەن، رووبەڕوویان ببنەوە.
ئیدی سونە حوکم بکات، یان شیعە جیاوازیان نییە. دانانی یاسای نەوت وغاز زۆر گرنگ بوو، جۆرێک لە لامەرکەزیەتی ئیداری ودارایی دەخوڵقاند بۆ پارێزگاکان و ناوچە جیاوازەکانی تری عێراق، بە بڕوای من دەستور نەیتوانیوە ئەو شەراکەتەی کە لە عێراقدا هەیە دروستی بکات".
دوای ئەم بڕیارەی دادگا، سەرۆکی پارتی دیموکرات بەڕێز مەسعود بارزانی رایگەیاندووە کە ئەو بڕیارە سیاسیەو بڕیارێکی یاسایی نیە. هەروەها دەزگای فەرمی پەرلەمانیش هەر بەو چەشنە گوزارشیان لە بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵ کردووە. بەڵام ئەگەر لەسەر ئاستی جەماوەری بڕوانین و لە رێگەی تۆڕەکۆمەڵایەتیەکانەوە، خەڵک بەو بڕیارەی دادگای باڵا دڵخۆشی دەردەبڕن، لە کاتێکدا ئەو بڕیارە زیان بە ئابوری هەرێمی کوردستان دەگەیەنێت. لەو بارەیەوە رێبوار کەریم وەلی دەڵێت "زۆر بەداخەوە سامانێکی نیشتیمانی ئابوری گرنگی وەکو نەوت لەبەردەستماندا بووە، نەمان توانی بیکەینە سامانێکی نیشتیمانی، زیاتر نەوت بۆ گیرفانی ئەشخاس بووە نەک بۆ بوژاندنەوەی هەرێمەکە. بڕوانە وڵاتانی کەنداو بەو سامانە بەچی گەیشتوون، قەوارەی خۆیان پێ پاراستووە.
لە هەرێمی کوردستان ئایا نەوت بووەتە مایەی خۆشی وهێز و بەرەکەت و خۆش گوزەرانی بۆ خەڵکو پێشکەوتنی هەرێمەکە. بە دڵنیاییەوە نەخێر. دەبێ ئەوە بپرسن؟ بۆچی خەڵکی کوردستان دڵیان بەو بڕیارە خۆشە؟ ئەڵبەتە هۆکارەکەی دیارە، تا ئێستا دۆسێی نەوت لە هەرێمی کوردستان دۆسییەکی ناشەفافە. تەنانەت گرێبەستەکانیشی کە لەگەڵ کۆمپانیاکانی نەوت و وڵاتانی دەورو بەر کراوە، هەمووی لەسەر بنچینەی کەس و خێزانەکان بوون. گرێبەستی ستراتیجی نەکراوە و نەشچونەتە نێو پرۆژەی ستراتیژی ئابوری وڵاتانەوە.
بە نموونە ئەوەی تورکیا دەستی کەوتووە، وەکو حکومەت بوایە، ئەوا دەچووە نێو بەرژەوەندی ئابوری وڵاتەکەوە. ئەگەر وەکو حکومەت لەگەڵی رێک بکەوتنایە، ئەوا دەچووە نێو بەرژەوەندیە نیشتیمانیەکانی ئەو وڵاتەوە، لە کاتێک ئاریشە بۆ سەرچاوەکە دروست دەبیت، لەسەری دێنە دەنگ. ببینە لە ریفراندۆمدا ئەردۆغان ووتی بەلۆعەکەتان لەسەر دادەخەم. ئەو سەروەت و خێرو بێرە دەچنە نیو گیرفانی گروپ و ئەشخاس. لە ئەمەریکا دەچووە گیرفانی زاڵمای خەلیل زادو کۆمەڵێک دیبلۆماتی خانە نشین، لە تورکیا خێزانی ئەردۆغان، قەد ئەو سامانەی لە کوردستانەوە دەستیان دەکەوێت، نەبووەتە بە بەشیک لە سامانی نەتەوەیی ئەو وڵاتانە، لە بەر ئەوە ئەوە خۆش خەیاڵیە بڵێین ئەو گرێبەستە نەوتیانە، دەبنە پاڵپشتی سیاسی بۆ هەرێمی کوردستان."
کاتی دەرکردنی ئەم بڕیارەی دادگای باڵای فیدڕاڵ، زۆر مشتو مڕی هیناوەتە کایەوە. پرسیارەکە لە وەدایە، بۆچی لە رابردوو ئەم سکاڵایە و داوایەی دادگای فیدراڵ جێبەجێ نەکراوەو بۆچی لەم کاتەدا کە نێوەندی لایەنە سیاسیەکانی عێراق بەگشتی ناکۆکی و ململانیی زۆریان پێوە دیارە؟. دکتۆر سەنگەر کە بەردەوام لە واڵەکەشی زانیاری نەبیستراو دەدرکێنێت، بە هۆکاری کار کردنی وەکو لێکۆڵەرەوە، پێی وایە لە ماوەی ساڵانی رابردووش بریاری دادگاش دراوەو چارەسەریش کراوە، ئەمەش چارەسەر دەکرێت، لەو بارەیەوە دەڵێت "ئێستاش بە دیاری کراوی ئەو گرفتە سیاسییەی لە نیوان کاک مەسعودو ئێراندا هەیە، ئەم دۆسێیەی هیناوەتە کایەوە. ئەم پرسە کە جارێکی تر سەریهەڵداوەتەوە کە راستەوخۆ پەیوەندی بە عینادی سیاسیەوە هەیە، ئەم عێنادە سیاسیە بە داخەوە بەردەوام هاوڵاتیانی ئاسایی باجەکەیان داوە.
سیاسەت هونەری مامەڵەکردنە، هونەری دانی کەمترین و وەرگرتنی زۆرترین بەرژەوەندییە، ئەوەی لە کوردستاندا هەیە، سیاسەت و بڕیاردان و ململانێکان هەمووی بە شەخسی کراوە، رەهەندی ستراتیژیان نییە، ئەوەندەی رەهەندی فیوداڵیان هەی. ئەوەی لە کوردستان دەیکەن، هیچ پەیوەندی بە زانستی سیاسی و سیاسەتەوە نییە. هەرئەوەش وای کردووە، روانگەی نێو دەوڵەتی هەمیشە بە چاوی ئەوەوە سەیرمان بکەن نەک خەڵکی جیهانی سێ بگرە جیهانی چوارهەمیش، هەموو رێکەوتنەکانمان لە دانیشتنی دوو خێڵ دەچێت، بۆ رەوینەوەی پرسی ئەو دادگایەش بە بڕوای من چارەسەریەکەی لە تارانە."
پارتی دیموکرات لە هەرێمی کوردستان زۆرترین پێگەکانی هەرێمەکەی بەدەستەوەیە، هەروەها یەکێتی نیشتیمانی و گۆڕانیش وەک ئۆپۆزسیۆن لە حکومەتەکەیدایە. پارتی وەک براوەی یەکەم هەڵبژاردنەکان، بە تەنها رێکەوتنی لەگەڵ سونەو سەدردا بەجێ گەیاند. پاش بڕیارەکەی دادگای فیدڕاڵی یەکەم کەس موقتەدا سەدر بووە کە سەرەرای دەسخۆشی بڕیارەکە داواش دەکات کە پەرلەمانی ئایندە جێبەجێی بکەن، هەروەها سونەکانیش پیرۆزبایی ئەو بڕیارەیان کردووە، داخۆ رێکەوتنی پارتی و سەدرو سونەکان، چ جۆرە رێکەوتنێك بێت، لەو بارەیە رێبوار پێی وایە ئەو خاڵانەی کە لە رێکەوتنەکەدا کورد بلاوی کردونەتەوە تەنها بۆ میدیا بووە.
لەو بارەیەوە دەڵیت"رێکەوتنی ئەو سێ لایەنە نازانم بڵێم چی کۆیان دەکاتەوە، سەدر بەبەردەوامی لە هەوڵی حکومەتێکی ناوەندی بەهێزدایە، هەروەها سونەکانیش هەمان خواستاین هەیە، من وای دەبینم کۆبوونەوەی ئەو لایەنانە بۆ تۆڵە سەندنەوە بووە لە هەندێ رکابەری رابردویان. بە نموونە سەدر دەیەوێت تۆڵە لە مالکی بکاتەوە، کاک مەسعود لە بەرهەم ساڵح، سونەش نیو ماڵی خۆیان یەک خستووە، ئێستا سەدر بووەتە مەرجەعێکی سیاسی هاوشێوەی حەسەن نەسڕوڵا. رێکەوتنەکەیان هەمووی شتی گشتین هیچ خاڵیک نیە کە وابەستەی ئەوەبن کە لەسەر یەکتر بێنە وەڵام، یاخود لە رێکەوتنیان لەسەر سەرۆک کۆمار یان سەرۆکی ئەنجومەنی وەزیران دەنگ بەو کاندیدە بدەن کە بژاردەیان کردووە. دەڵێن لە نێوانیاندا چوار خاڵ هەیە، بەڵام ئاشکرا نەکراوە کە چیان تێدایە. ئەو رێکەوتنە هەر لە سەرەتایەوە مەحکوم بووە بەشکست، چونکە بیر کردنەوەکان جیاوازن. ئەگەر پارتی بڵێت لەبەر ئەوەی سەدر 73 کورسی هەیە لەگەڵی ریکەوتووم. هەرگیز ئەوە وانیە. ئەو رێکەوتنە ئەجیندایەکی هەرێمایەتی پاڵنەری بووە و ئەم هاوپەیمانێتیەی دروست کردووە، بیستو قسور خاڵ بڵاو کراونەتەوە کە لەسەری رێکەوتوون، پێم وا نیە ئەوە راستیەکە بێت."
