مانگی یازدە مانگی نیشتمانی نەخۆشی شەکرەیە، کاتێکە کە کۆمەڵگاکان لە سەرانسەری وڵاتدا هەوڵدەدەن سەرنجیان بۆ نەخۆشی شەکرە ڕابکێشن. ئەمساڵ گرنگی بە گرتنەبەری هەنگاوەکان دەدرێت بۆ ڕێگریکردن لە کێشە تەندروستییەکانی پەیوەست بە نەخۆشی شەکرە. ئاشکرایە کە شەکرە یەکێکە لە نە‌خۆشییە ھە‌رە باوە‌کانی ئەم سە‌ردە‌مە، و یەکێکە لە هۆکارە سەرەکییەکانی مردن لە جیھاندا، بە تەنها لە ئەمەریکا نزیکەی 37 ملیۆن کەس تووشی نەخۆشی شەکرە بوون، لەوانە کەسانی بەتەمەن و گەنجان. نەخۆشی شەکرە زیان بە چاو و گورچیلە و دەمارەکان و دڵ دەگەیەنێت و پەیوەندی بە هەندێک جۆری شێرپەنجەوە هەیە.
نەخۆشی شەکرە چییە ؟
شەکری خوێن (گلوکۆز) جۆری سەرەکی شەکرە لە خوێندا، لەو کاربۆهیدراتانەی کە بەکاری دەهێنیت بەدەستی دەهێنیت. گلوکۆز سەرچاوەی سەرەکی وزەیە بۆ خانە و شانەکان و ئەندامەکانی جەستە. شەکری ئاسایی خوێن نزیکەی 70-100 میلیگرامە. شەکری خوێن بە شێوەیەکی سرووشتی کەمێک دەگۆڕێت بە درێژایی ڕۆژ لە وەڵامی خۆراکدا. شەکری خوێن پاش خواردن دەچێتە سەر و دوای دوو کاتژمێر دەگەرێتەوە ڕادەی ئاسای خۆی، هۆرمۆنی ئەنسۆلین کە لە پەنکریاس بەرهەم دێت، بەرپرسە لە ڕاگرتن و پاراستنی ڕادەی شەکری خوێن و چەندایەتی ڕاگواستنی گلۆگۆز بۆ سیللولەکان بۆ هەڵگرتنی بۆ کاتی پێویست. پاش نان خواردن چوونە سەرێی شەکری خوێن کار دەکاتە سەر پەنکریاس تا ئەنسۆلین بەرهەم بێنیت تا وردە وردە شەکری خوێن کەم بکاتەوە. نەخۆشی شەکرە کاتێک دروست ئەبێت کە پەنکریاس نەتوانێ ئەنسۆلین بەرهەم بێنێ یان سیللولەکانی لەش بە ئەنسۆلین وەڵام نەدەنەوە.
بەرزبوونەوەی شەکری خوێن بریتییە لە ئاستی گلوکۆزی خوێن لە کاتی ڕۆژوودا لە نێوان 100 بۆ 125 میلیگرام. ئەمەش ئاماژەیە بۆ پێش نەخۆشی شەکرە. هەر شتێک کە زیاتر لە 126 میلیگرام بێت، شایستەی نەخۆشی شەکرە دەبێت و دەتوانێت ئەگەری تووشبوون بە نەخۆشییەکانی دڵ یان جەڵتەی مێشک زیاد بکات.
چاودێریکردنی شەکری خوێن یارمەتیدەرە بۆ ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییە گەورەکان، لەوانە جەڵتەی دڵ و نەخۆشییەکانی گورچیلە.
نیشانەکانی سەرەتایی ئەم نەخۆشیە، کلوکۆز بە هۆی گورچیلەوە دەڕژێتە ناو میزەوە، ئیتر گورچیلەکان ئاوێکی زیاتر دەکەن بە میز، هەر بۆیەش زیاد بوونی میزکردن نیشانەی سەرەتایی نەخۆشی شەکرەیە. هەروەها یەکێکی تر لە نیشانەکانی کەمبوونەوی هێزی و توانای لەشە لەکاتی هەڵسۆڕان و چالاکیدا.
جۆرەکانی نەخۆشی شەکرە
1- جۆری یەک
سیستەمی بەرگری لەش بە هەڵە هێرش دەکاتە سەر خانە بەرهەمهێنەرەکانی ئەنسۆلین، ئەمەش بەرهەمهێنانی ئەنسۆلین ناهێڵێت، بەبێ ئە‌نسۆلینیش شە‌کر لە خوێندا کە‌ڵە‌کە دەبێت. شەکرەی جۆری یەک ناتوانرێت ڕێگری لێ بکرێت و بە زۆری لە تە‌مە‌نی گە‌نجێتی و منداڵییە‌وە دەست پێدەکات. هەروەها ئەو کەسانەی نەخۆشی شەکرەی جۆری یەکەمیان هەیە، لەوانەیە سکچوون، ڕشانەوە، یان ئازاری گەدەیان هەبێت. نەخۆشی شەکرەی جۆری یەکەم دەتوانرێت لە هەر تەمەنێکدا دەستنیشان بکرێت و نیشانەکانی تەنها لە چەند هەفتەیەک یان مانگێکدا دەردەکەون و دەتوانن توند بن.
2- جۆری دوو
حاڵەتێکی درێژخایەنە کە جەستەت ئەنسۆلینی پێویست دروست ناکات یان بە باشی بەکاری ناهێنێت، ئەمەش دەبێتە هۆی بەرزبوونەوەی ئاستی شەکری خوێن.
زۆر جار نیشانەکان چەند ساڵێک دەخایەنێت تا گەشە دەکەن. هەندێک کەس بە هیچ شێوەیەک هەست بە هیچ نیشانەیەک ناکەن. نەخۆشی شەکرەی جۆری دووەم بەزۆری لەتەمەنی گەورەییدا دەست پێدەکات ، هەرچەندە لەم سواییەدا منداڵان و هەرزەکارانی زیاتر تووشی دەبن. نەخۆشی شەکرەی جۆری دووەم لە ڕێگەی شێوازی ژیانەوە دەتوانرێت ڕێگری لێبکرێت، لەوانە خواردنی خۆراکی توندروست و بەشداریکردن لە چالاکی جەستەیی بە بەردەوامی. قە‌ڵە‌وی ئەگەری تووشبوون بە‌م جۆرە شەکرەیە زیاتر دەکات.
3- نەخۆشی شەکرەی دووگیانی
ھە‌ندێک ژنان لە کاتی دوووگیانیدا بەهۆی ئەو گۆڕانە ھۆرمۆنیانە‌ی لە جەستەیان ڕووئەدات کاری ھۆرمۆنی ئەنسۆلین تێکدە‌دە‌ن.
دوای منداڵ بوون، بە‌شێک لە تووشبووان چاکدە‌بنە‌وە. بەڵام ھە‌ندێکیان بە یە‌کجاری تووشدە‌بن.
هۆکارەکانی نەخۆشی شەکرە
هەر شتێک دەتوانێت شەکری خوێن لەو کەسانەدا بەرز بکاتەوە کە نەخۆشی شەکرەیان هەیە. بۆ نموونە، لەوانەیە تۆ ئەنسۆلینی پێویستت بە خۆت نەدابێت، لەوانەیە ئەنسۆلین بە شێوەیەکی کاریگەر بەکارنەهێنیت (بەرگری ئەنسۆلین)، یان لەوانەیە چالاکی جەستەیی پێویست بەدەست نەهێنیت بۆ پشتگیریکردنی تەندروستی خۆت.
هۆکارەکانی تری ئەگەری بریتین لە: سووتانی خۆر، شیرینکەرەوەی دەستکرد، قاوە ، بێ خەوی ، وازهێنان لە نانی بەیانی، کەم ئاوخواەدنەوە، سپرای لووت و نەخۆشییەکانی پووک.
نیشانەکانی نەخۆشی شەکرە
نیشانە باوەکان کە لەوانەیە شەکری خوێنت بەرز بێت بریتین لە: کێشەی بینین ، تینوێتی زۆر یان وشکبوونەوەی دەم ، پێستی وشک، هەستکردن بە لاوازی یان ماندووبوون و میزکردنی زۆر.
چارەسەری بەرزبوونەوەی شەکرەی خوێن
چارەسەری بەرزبوونەوەی شەکری خوێن بەندە بە ئاستی شەکری خوێنتەوە. بۆ نموونە، وەرزشکردن دەتوانێت ئاستی گلوکۆزی خوێنت بۆ ماوەی 24 کاتژمێر دابەزێنێت، ئەمەش بەپێی هەستیاری ئەنسۆلینەکەتە بەڵام ئەگەر شەکری خوێنت لە سەرووی 240 میلیگرام بێت، ئەوا ڕەنگە میزەکەت کیتۆنی تێدابێت. کیتۆنەکان ئەو ترشەن کە کاتێک جەستەت چەوری دەشکێنێت بۆ وزە چونکە گلوکۆزی پێویست لەبەردەستدا نییە. وەرزشکردن پێویستی بە وزە هەیە، ئەمەش واتە جەستەت کیتۆنی زیاتر بەرهەم دەهێنێت. ئاستی بەرزی کیتۆنەکان دەتوانێت ببێتە هۆی حاڵەتێکی پزیشکی کە پێی دەوترێت ترشی کیتۆی شەکرە (DKA).
دەستڕاگەیشتن بە پزیشکی پسپۆر کاریگەرترین ڕێگایە بۆ ڕێگریکردن لە ئاڵۆزییەکانی بەرزبوونەوەی شەکری خوێن. لەوانەیە دەرمانەکەت یان ژەمی ئەنسۆلینت بگۆڕن یان تۆ ڕەوانەی پزیشکی خۆراکی بکەن، کە ڕاهێنانی تایبەتی لەسەر خۆراک و خۆراردنی تەندوست پێی دەکات. دەتوانن یارمەتیت بدەن لە دروستکردنی پلانی ژەمەکان کە یارمەتیت دەدات ئاستی گلوکۆزی خوێنت جێگیر بێت.
دابەزینی شەکری خوێن
کەمی شەکری خوێن یان دابەزینی شەکری خوێن لەگەڵ نەخۆشی شەکرە یان بەبێ شەکرە ڕوودەدات. هۆکارەکانی دابەزینی شەکری خوێن بریتین لە: هەندێک جۆری دەرمانی شەکرە و دەرمانی تر ، خواردنەوەی کحول، ئەنسۆلینۆما (گرێیەکی دەگمەنە لە پەنکریاسدا) ،نەبوونی هۆرمۆنی وەک کۆرتیزۆڵ، هۆرمۆنی گەشەکردن، یان هۆرمۆنی تایرۆید، لە کارکەوتنی دڵ، گورچیلە، یان جگەر ، نەشتەرگەرییەکانی دابەزاندنی کێش.
لەوانەیە هیچ نیشانەیەکی دابەزینی شەکری خوێنت نەبێت، بەڵام دەکرێت بریتی بن لە: کێشەی بینین، خێرا لێدانی دڵ، ئارەقکردنەوە، سەرئێشە، شەکەتی، بێهێزی، سەختی بیرکردنەوەیەکی ڕوون .
کەمی شەکری خوێن دەتوانێت مەترسیدار بێت، بەڵام چارەسەر دەکرێت. دەتوانیت "یاسای 15-15" جێبەجێ بکەیت ئەگەر ئاستی گلوکۆزەکەت دابەزی بۆ 55 و 69 میلیگرام: 15 گرام کاربۆهیدراتی کەم ڕیشاڵ و کەم چەوری بخۆ و هەر 15 خولەک جارێک دووبارەی بکەرەوە تاوەکو شەکری خوێنت دەگەڕێتەوە بۆ 90-150 میلیگرام . خۆراکی ڕیشاڵ و چەوری هەرسکردن خاو دەکەنەوە، بۆیە خۆراکەکانی وەک فاسۆڵیا یان شوکولاتە یارمەتیدەر نابن بۆ گەڕاندنەوەی ئاستی شەکری خوێن بە خێرایی.
بە کورتی
شەکری خوێن، یان گلوکۆز، جۆری سەرەکی شەکرە لە خوێنتدا. وەک سووتەمەنی کاردەکات بۆ جەستەت و لەو خۆراکانە دێت کە دەیخۆیت. گرنگە ئاستی شەکری خوێن بە شێوەیەکی تەندروست بپارێزیت، بە تایبەت ئەگەر نەخۆشی شەکرەت هەیە. ئەگەر نیشانەکانت هەبوو کە ڕەنگە ئاماژە بن بۆ بەرزبوونەوە یان کەمی شەکری خوێن، دەستت بگاتە پزیشکی شارەزا وچاوەدێری تەندروستی.. پشکنینی ئاستی گلوکۆزی خوێنت خێرا و سادەیە. دەتوانیت لە ماڵەوە یان لە ئۆفیسی دابینکەری چاودێری تەندروستی ئەنجامی بدەیت، و دەستبەجێ ئەنجامەکانی بەدەست دەهێنیت.