کشانەوەی ئەمەریکا لە ئەفغانستان، ترس و دوو دڵی لای عێراقیـیەکان دروستکردووە، بەوەی لە حاڵەتی کشانەوەی ئەو وڵاتە زلهێزەدا لە وڵاتەکەیان، پاشە ڕۆژی وڵاتەکەیان چۆن دەبێت و ڕووداو و پێشهاتە سیاسیەکان بەچی ئاقارێکدا دەڕۆن؟.
کشانەوەی ئەمەریکا، شکست یان گۆڕانی سیاسی
دکتۆر مەحمود عوسمان، سیاسەتمەداری کورد پێیوایە، ئەوەی لە ئەفغانستان ڕوودەدات، دەرئەنجامی شکستی ئەمەریکایە لەو وڵاتە، وەک ئەو دەڵێت"20 ساڵە، ئەمەریکا چی کرد، بە یەک ڕۆژ هەمووی ڕووخا، دەرچوونی ئەمەریکا بەو پەلە پەلیە لە دوای ڕێککەوتنی لەگەڵ تاڵیبان، ئاماژەیە بۆ ئەوەی ئەفغانیان ڕادەستی ئەو هێزە کرد، ئەمە هەڵەیەکی گەورە بوو."
جەختیشیکردەوە"ئێستا لەناو ئەمەریکا ناڕەزایەتی هەیە لەلایەن کۆماریـیەکانەوە، بۆیە ئەوەی ڕووی دا لە ئەفغانستان، دەبێت لەلایەن وڵاتانی تریشەوە پەندی لێوەربگیرێت و پشت بەهێزی دەرەکی نەبەسترێت."
بەڵام دکتۆر سەدار عەزیز، لێکۆڵەری نێودەوڵەتی دۆخەکە جیاوازتر دەبینێت و پێیوانیـیە ئەمەریکا لە ئەفغانستان شکستی هێنابێت، ڕەتیشیدەکاتەوە لە ناو کۆماریـیەکاندا ناڕەزایـیەکی زۆر هەبێت لە بەرامبەر کێشانەوەی هێزەکانی ئەمەریکا، دەڵێت"بۆ کشانەوە لە ئەفغانستان لە سەردەمی ئیدارەی ترەمپدا دانوستان کرا، کەواتە کۆماری و دیموکراتەکان هاوڕابوون لەسەر کشانەوەکە، چونکە ئەمەریکا 10 ساڵە گەیشتووەتە ئەو بڕوایەی، پارە خەرج کردن لە ئەفغانستان بێ سوودە."
دکتۆر سەردار، وتیشی"ئەمەریکا گەیشتبووە ئەو بڕوایەی، هەرکات لە ئەفغانستان بکشێتەوە، ئەمەی کە ئێستا ڕوودەدات، هەر ڕوویدەدا، بۆیە ناکرێت هەتا هەتایە لەوێ بن."
ئەو لێکۆڵەرە نێودەوڵەتیە ڕوونیشیکردەوە، ئەمەریکا لە ئەفغانستان نەدۆڕا، لە شەڕدا تێکنەشکا، بەڵکو وازی لە پرسی ئەفغانستان هێنا و چیتر ئەو وڵاتە بە گرنگ نازانێت، چونکە ئەفغانستانی بۆ نەبووە ئەو وڵاتەی کە خۆی دەیویست، بۆینەکرایە وڵاتێکی سەقامگیر و دیموکراسی، وتی"بێگومان کە ئەمەریکاش کشایەوە بۆشایی دروست بوو، تاڵیبان بۆشاییەکەی پڕکردەوە، ئەوەش ڕاستە تاڵیبان نەیهێشت، پرۆژەکەی ئەمەریکا بۆ بە دیموکراسیکردنی ئەفغانستان سەربگرێت."
دکتۆر سەدار، جەختیشیکردەوە"چەندین ساڵە ئامانجی ئەمەریکا لە بە دیموکراسیکردنی ئەفغانەوە گۆڕاوە بۆ ڕاگرتنی تاڵیبان لە شاخ و دەشتاییەکان، ئەمەش بۆ ئەمەریکا قورسە کە بە ئاسانی وڵات و سیستەمی وڵاتی پێ دەڕووخێنرێت، بەڵام هەستانی فڕۆکە بۆ چەند چەکدارێک ئاسان نیـیە، ئینجا ئەو حکومەتەشی ئەمەریکا پشتی پێدەبەست لە ئەفغانستان، گەندەڵ و لاواز بوو، هاوشێوەی عێراق بوو."
کشانەوەی ئەمەریکا و ڕێککەوتنەکان
کشانەوەی ئەمەریکا لە ئەفغانستان جۆرێک لە شۆکی لای چاودێران و شیکەرەوان دروستکردووە، هەندێک کشانەوەکە بە شکستی ئەمەریکا دەبینن، هەندێکی تر پێیانوایە ئەمەریکا لە ڕێگەی هێنانەوەی تاڵیبانەوە بۆ گۆڕەپانەکە، دەیەوێت بەر بە پەلهاویشتنە سیاسی و بازرگانیەکانی ئێران و چین و وڵاتانی تر بگرێت.
بەبڕوای دکتۆر سەردار عەزیزی لێکۆڵەری نێودەوڵەتی، پاڵنەری سەرەکی کشانەوەی ئەمەریکا لە ئەفغانستان، گۆڕانکاریـیە لە ڕای ناوخۆیی ئەمەریکا بەوەی چیتر پێویست نیـیە، پارە لەو وڵاتە خەرج بکرێت، هەروەها هەوڵدانە بۆ بەرگرتن بە پەلهاویشتنەکانی چین، وتی"ڕەنگە لە دەرئەنجامی هاتنەوەی تاڵیبان دەوڵەتێکی سوونی توندڕەو دروست ببێت، تا پشتیوانی تورکمانە سوونیەکانی چین بکات لە دژی وڵاتەکەیان، ئەمە ئەگەر و خوێندنەوەیە، ڕەنگە مەترسی بۆ سەر بەرژەوەندیـیەکانی ڕووسیاش دروست ببێت لە ناوچەکەدا، بۆیە ڕووسیا دۆخەکەی پێخۆش نیـیە."
بەڵام وەک دکتۆر سەردار ئاماژەی بۆ کرد، چین هەوڵدەدات لەگەڵ تاڵیباندا پێکبێت، دانیشتن هەبووە لە نێوانیان، یاخود دەکرێت بڵێین هەموو وڵاتان دەیانەوێت خۆیان بگونجێنن لەگەڵ تاڵیباندا.
ئەو لێکۆڵەرە نێودەوڵەتیە، ڕوونیشیکردەوە هندیش ڕۆڵی هەیە لە گۆڕەپانەکەدا، دەیویست لە ڕێگەی بەندەری بۆمبایەوە، دەستی بگاتە بەندەرە ئێرانیـیەکان و لەوێوە ڕۆڵی هەبێت لە ئەفغانستان، ئەمەریکاش چاوپۆشی لەمە دەکرد، وتی"گەمەی زۆر لە ئارادایە، پلانی ئەمەریکا ئەوە بوو ئیحتیوای چین بکات، گەمەکەرە سەرەکیەکەش هندبوو، چونکە هند پرۆژەی زۆری لە ئەفغانستان هەبوو."
جەختیکردەوە" چین و پاکستان ترسیان لە جوڵەکانی هند هەبوو، پاکستان وایدەبینی نزیکبوونەوەی هند و ئەفغانستان، زیان بە بەرژەوەندیـیەکانی دەگەیەنێت، چینیش لەم نزیکبوونەوەیە دەترسا."
وتیشی"چین و پاکستان، لە نەیارێتی هند هاوبەشن، وەهایاندەبینی، هند دەیەوێت لە ڕێگەی ئەفغانەوە ئیحتیوایان بکات، بە تایبەت چین دەیەوێت بەندەری گواداری پاکستانی ببوژێنێتەوە، تا دەستی بگاتە گاز و نەوتی کەنداو."
جەختیشیکردەوە"پاکستان و تاڵیبان دۆستن، سەرکەوتنی تاڵیبان قازانج بە پاکستان دەگەیەنێت."
بەڵام دکتۆر مەحمود عوسمان، هێشتا لای ڕوون نیـیە، ئەمەریکا و تاڵیبان لەسەر چی ڕێککەوتوون، وتی"حەتمەن هەندێک خاڵی نهێنی لە نێوانیاندا هەیە، چونکە تاڵیبان لە پاکستانەوە نزیکە، پاکستانیش لایەنگری ئەمەریکایە، ڕەنگە شتێک هەبێت، بۆ کەمکردنەوەی ڕۆڵی ئێران و چین."
ڕووداوەکانی ئەفغانستان و ترسی عێراقیەکان
ڕووداوەکانی ئەفغانستان ترسی لای عێراقیەکانیش دروستکردووە، بەوەی کشانەوەی ئەمەریکا لە عێراق، ببێتە هۆی دووبارە بوونەوەی هەمان سیناریۆ لە وڵاتەکەیان و پشێوی و پاشاگەردانی دروست ببێت.
دکتۆر مەحمود عوسمان، بەدووری دەزانێت ئەوەی لە ئەفغانستان ڕووی‌دا لە عێراق دووبارە ببێتەوە، چونکە هێزە باڵادەستەکان لەگەڵ کشانەوەی ئەمەریکادان، وتی"بەڵام گەر ئەمەریکا، عێراق جێبهێڵێت، ئێران زیاتر دێتە پێشەوە و دەسەڵاتدارتر دەبێت لە عێراق، ئەمەریکا بۆ کشانەوە لە عێراق چاوەڕێی ئەنجامی گفتوگۆکانی ڤیەننایە لەگەڵ ئێران."
وتیشی"لە مەسەلەی موشەک و دەستەوەرنەدان لە عێراق و لوبنان و ناوچەکە، ئێران ڕێکناکەوێت، گەر ئەمەریکا و ئێران ڕێکبکەون، ئەمەریکا لە عێراقیش دەکشێتەوە."
دکتۆر سەردار عەزیز خوێندنەوەی جیاواتری بۆ دۆخی عێراق لە دوای کشانەوەی ئەمەریکا هەیە، پێیوایە حەشد و ئێران بە هێزتر دەبن، ڕەنگە ناوچە سوونە نیشینەکان ناسەقامگیری بیانگرێتەوە، چونکە بەرژەوەندیـیە ئیقلیـیەکان تووشی تێکدادان دەبن، وتی"گەر ئەمەریکا بکشێتەوە، تورکیاش بە هەمان شێوەی ئێران دەیەوێت بۆشاییەکە بقۆزێتەوە و دەستوەردان دەکات."
ئەو لێکۆڵەرە نێودەوڵەتیە، بە دووری دەزانێت ئەمەریکا بە خێرایی عێراق جێبهێڵێت، چونکە ڕووداوەکانی ئەفغانستان وێنای خراپی بۆ کراوە، بۆیە چاوەڕێ ناکرێت کشانەوە لە عێراق لە سەردەمی ئیدارەی ئێستا ڕووبدات، بەڵام ئەوەش ڕوونە، ئەمەریکا بایەخدانی بۆ عێراق نەماوە و لە ناوخۆش فشار هەیە، تا چیتر ئەو پارە زۆرە لە عێراق خەرج نەکات.
دۆخی هێزە عێراق و کورد لە غیابی ئەمەریکادا
دکتۆر مەحمود عوسمانی سیاسەتمەداری کورد پێیوایە، گەر ئەمەریکا لە عێراق بکشێتەوە، ئەوا هەرێمی کوردستانیش بەجێدەڵێت، چونکە وەکو یەک وڵات تەماشای عێراق و هەرێم دەکات، وتی"گەر ئەمەریکا لە عێراق بکشێتەوە، باش نیـیە لە هەرێم بمێنێتەوە، چونکە هەرێم تووشی گرفت دەبێت."
بە پێویستیشی زانی، هەرێم پشت بەخۆی ببەستێت بۆ یەکخستنەوەی هێزەکانی و بە نیشتمانیکردنی دامەزراوەکان، چونکە ئەو هەموو بودجەی ئەمەریکا لە مەشق و چەک و موچەدا بۆ پێشمەرگە خەرجیکردووە، گەر قەناعەتی یەکخستنەوەی هێزە کوردیـیەکانی لە پشت نەبێت، بە ڕۆیشتنی ئەمەریکا دادەڕووخێت. جەختیکردەوە"دەبێت کورد واز لە حزبیکردنی پێشمەرگە بهێنێت، کورد 30 ساڵە حوکم دەکات، تا ئێستا نەیتوانیووە دامودەزگاکانی بە نیشتمانی بکات."
دکتۆر سەردار عەزیزیش وەها لە دۆخەکە دەڕوانێت، لە هەندێک ڕووەوە دوور نیـیە ئەوەی لە ئەفغانستان ڕووی‌دا لە عێراقیش دووبارە ببێتەوە، بە تایبەت کەوتنی موسڵ بە دەستی داعش لە ساڵی 2014 هاوشێوەی ڕووداوەکانی ئەفغانەستانە، وتی"سوپای عێراق حکومەتی لا گەندەڵە شەڕ ناکات، ئەمەش بۆ پێشمەرگەش ڕاستە، هیچ هێزێکیان بێ پشتیوانی ئاسمانی ئەمەریکا شەڕ ناکەن، پشت بەستنێکی زۆر هەیە بە ئەمەریکا، گەر گۆڕانکاری بەسەر هەڵوێستی ئەمەریکادا بێت، لە ڕووی دەروونیەوە، ئەم هێزانە دۆخیان باش نابێت."
بە ڕای دکتۆر سەردار، لە غیابی ئەمەریکادا لە عێراق، دۆخەکە دەوەستێتەوە سەر ئەوەی کام هێز براوە دەبێت، حەشد، یان پێشمەرگە، یاخود داعش، وتی"جاری پێشوو گەر ئەمەریکا نەبایە، بەغدا بە دەستی داعش دەکەوت، بۆیە پشت بەستن بەهێزی دەرەکی، لە حاڵەتی گۆڕانکاریدا لە هەڵوێستی ئەو هێزە، کاریگەری گەورە لەسەر جۆری شەڕکردنەکە دروست دەبێت."
وەک دکتۆر سەردار عەزیز ئاماژەی بۆ کرد، سوپای نیشتمانی لە عێراق و هەرێم دروست نەبووە، هێزی جۆراو جۆر هەن، فەرماندەیەکی خاوەن بڕیار بوونی نیـیە، تا هێزەکان فەرمانی لێوەربگرن، بۆیە هەموو ئەمانە گرفتن بۆ داهاتووی وڵات.
سەردار عەزیز هۆکاری داڕووخانی هێزە ئەفغانیـیەکانی بۆ ئەوە گێڕایەوە کە نەکرابوون بە هێزی سەردەم، بۆیە کاتێک هێرشی ئاسمانی ئەمەریکا لە ئەفغان وەستێنرا، هەموو ئەو هێزانە خۆیان ڕادەستی تاڵیبان کرد، چونکە باوەڕیان بە حکومەتەکەیان نەبوو، ورەیان ڕووخا، وتی"دەبێت لە عێراق و هەرێم هێزەکان ڕابهێنرێن لە ڕووی دەروونیـیەوە پشت بەخۆیان ببەستن نەک هێزی دەرەکی."
چارەنوسی قەوارەی سیاسی هەرێم لە غیابی ئەمەریکادا
دکتۆر مەحمود عوسمانی سیاسەتمەداری کورد، بە دووری دەزانێت کشانەوەی ئەمەریکا لە عێراق، ببێتە هۆی هەڵوەشانەوەی قەوارەی سیاسی هەرێم، بە پێویستی دەزانێت هەرێم باڵانس لە نێوان ئێران و ئەمەریکادا ڕابگرێت، تا نەبێتە قوربانی ئەو ململانێـیە.
دکتۆر مەحمود دەڵێت"هەرێم لەگەڵ شیعەکان کێشەی هەیە، ئێران قەناعەتی وایە بەلای تورکیا و ئەمەریکادا ڕۆیشتووە، دەبێت هەرێم باڵانس ڕابگرێت، تا گەر ئەمەریکا کشایەوە، زۆر زەرەر نەکات."
بەڵام دکتۆر سەردار عەزیزی لێکۆڵەری نێودەوڵەتی پێیوایە، لە حاڵەتی کشانەوەی ئەمەریکادا لە عێراق، ڕەنگە کورد لە هەموو لایەک زیاتر زەرەر بکات، چونکە لە هەموو لایەک زیاتر پشتی بە ئەمەریکا بەستووە و نەیاریشی زۆرە، دووریش نیـیە ڕێککەوتنێکی ئیقلیمی بۆ لاوازکردنی دروست ببێت، وتی"کورد دەبێت خەمی خۆی بخوات، بە دوای بەیدلدا بگەڕێت و لە خەمی داهاتوویدا بێت."