مه‌کسیکۆ سیتی - له‌دوروبه‌ری دوورگه‌کانی Galapagos به(گالاپاگۆس)ی ئه‌مریکای باکوور ناسراوه، حکومه‌تی مه‌کسیک باخچه‌یه‌کی ده‌ریای له ئۆقیانووسی ئارام ده‌ستنیشانکرده‌وه به‌پانتایی ولایه‌تی ئیلنۆی له‌ئه‌مریکا، بۆ پاراستنی گیانله‌به‌ران، وه‌ک ره‌یسی گه‌وره Giant rays و نه‌هه‌نگ و کیسه‌ڵ و ده‌یان جۆریکه‌ی له‌و ناوچه‌یه‌دا ده‌ژین.
ڕۆژی هه‌ینی سه‌رۆکی مه‌کسیک ئینریکی پینا نییتۆ کۆمه‌ڵه دوورگه‌ی Revillagigedo (ڕێڤیلیه‌جیگێدۆ) که‌ده‌که‌وێته دوریی 390 کم له‌باشووری ڕۆژهه‌ڵاتی نیمجه دورگه‌ی باجای کالیفۆرنیای وه‌ک باخچه‌یه‌کی نیشتمانی ده‌ستنیشانکرد.
4 دوورگه گڕکانیه‌که‌ی کۆمه‌ڵه دوورگه‌ی ڕێڤیلیه‌جیگێدۆ پێکدێنێت و ئاوی ده‌ریای ده‌وروبه‌ری، جێگای ژیانی سه‌دان جۆری گیانله‌به‌ر و ڕوه‌که، له‌وانه ڕه‌یسی گه‌وره Giant rays و نه‌هه‌نگ و کیسه‌ڵ و مارمێلکه‌ی گه‌وره‌ی ده‌ریا و باڵنده و مه‌لی ئاوی کۆچبه‌ر.
هه‌ندێک جار کۆمه‌ڵه دوورگه‌که به گالاپاگۆسی ئه‌مریکای باشوور ناسراوه، وه‌ک ئاماژه‌یه‌ک بۆ دوورگه گڕکانه‌کانی ئێکوادۆر که به فره‌جۆری گاینله‌به‌رانی به‌ناوبانگه و که هانده‌رێک بووه بۆ زانای زانستی بایۆلۆجی چارلز داروین.
هه‌موو جۆره ڕاوکردنی ماسی قه‌ده‌غه‌یه
پانتایی ناوچه‌که 148 هه‌زار کیلۆمه‌تر چوارگۆشه‌یه، خاکێکی به‌پیته بۆجۆره‌کانی ڕاوده‌کرێن بۆ بازرگانی وه‌ک توونه و سه‌ییرا. به‌پێی بڕیاره‌که هه‌موو چالاکیه‌کی ڕاوکردن قه‌ده‌غه‌ده‌کرێت و سه‌رباری ئه‌وه نه‌هێشتنی دروستکردنی هۆتێل وخانووبه‌ره‌ی زیاتر له‌دوورگه‌کان.
سه‌رۆکی مه‌کسیک - پینا نییتۆ
پینا نییتۆ ووتی "وه‌زاره‌تی ژینگه و ده‌ریا کاری چاودێری وسه‌رپه‌رشتی مه‌شق وفێرکردنی زانستی ڕاوچیه‌کانی ماسی بۆ بازرگانی و دابینکردنی پێداویستی ده‌کات، بۆ چاودێری ڕاسته‌وخۆ له‌دووره‌وه و سزا دژ به تاوانکاران و پێشێلکارانی یاسا داده‌نێت". پێشبینی ده‌کرێت دامه‌رزراندی ئه‌م ناوچه پارێزراوه‌ی ده‌ریا ببێته مایه‌ی گه‌ڕانه‌وه و به‌رزبوونه‌وه‌ی ژماره‌ی ماسی له‌ناوچه‌که، که ڕاوکردن بۆته هۆکاری که‌مبوونه‌وه‌ی له‌به‌رچاو. لایخۆیه‌وه سنوقی جیهانی ژیانی زینده‌وه‌ران و ملیاردێری بریتانی ریچارد برانسن ستایشی ئه‌م هه‌نگاوی مه‌کسیکیان کرد.
شێوه‌ی ژیانی ناته‌ندروست له‌وانیه هۆکاری نیوه‌ی تووشبوونه‌کانی هه‌وکردنی دیواری کۆلۆن بێت.
ڕۆیته‌رز – توێژینه‌وه‌یه‌کی نوێ له‌ئه‌مریکا ده‌رده‌خات مه‌ترسی تووشبوون به هه‌وکردنی به‌ئازاری دیواری کۆلۆن، له‌وانیه که‌متر بێته‌وه ئه‌گه‌ر شێوه‌ی ژیانی ته‌ندروست به‌گشتی په‌یڕه‌و بکرێت.
تووشبوون به‌و هه‌وکردنی وه‌ک هه‌ڵاوسانی بڵقی هه‌وا له دیاواری کۆلۆندا ده‌رده‌که‌وێت، توێژه‌ره‌وان له‌باره‌یه‌وه له‌گۆڤاری ته‌ندروستی کۆئه‌ندامی هه‌رسی ئه‌مریکادا نووسیویانه، هه‌وکردنی دیواری کۆلۆن بۆته یه‌کێک له بڵاوترین هۆکاره‌کان بۆ چوونه نه‌خۆشخانه له وڵاته‌یه‌کگرتوه‌کانی ئه‌مریکادا.
دکتۆر ئه‌ندرۆ شان گه‌وره توێژه‌ره‌وه له‌نه‌خۆشخانه‌ی ماساشۆستسی گشتی و کۆلێجی پزیشکی له زانکۆی هارڤارد له‌بۆستن، ده‌ڵێت "هه‌وکردنی کۆلۆن له‌ڕاستیدا تێکچوونیکی زۆر باوه، ڕوونیشبۆته‌وه پیویسته بیر له هۆکاره‌کانی خۆپاراستن لێی بکه‌یه‌نه‌وه، به‌وپێیه‌ی کاریگه‌ری له‌سه‌ر ژماره‌یه‌کی زۆر له‌مرۆڤ هه‌یه".
هه‌روه‌ها شان ده‌ڵێت له‌مباره‌یه‌وه توێژینه‌وه‌ی پێویست نه‌کراوه.
بۆ تۆێژینه‌وه‌که ئاماری 51 هه‌زار پیاو شیکراوه‌ته‌وه ته‌مه‌نیان له‌نێوان 40 بۆ 70 ساڵ بوه له‌ساڵی 1986ه‌وه ده‌ستی پێکردوه.
چاودێری بۆ زیاتر له 90%ی ئه‌و پیاوانه تا کۆتایی مانگی 12ی ساڵی 2012 به‌رده‌وام بوه.
له‌کاتی شیکردنه‌وه‌ی ئاماره‌کان تیمی توێژینه‌وه سه‌نگیان خستوه‌ته سه‌ر فاکته‌ری په‌یوه‌ندی به شێوه‌ی ژیانه‌وه هه‌یه، که له‌وانه‌یه په‌یوه‌ندی به‌نه‌خۆشی هه‌وکردنی کۆلۆنه‌وه هه‌بێت وه‌ک گۆشتی سوور و ڕیشاڵ له‌خۆاردندا و ئه‌نجامدانی وه‌رزش و جگه‌ره‌کێشان و پێوانه‌ی قورسی مرۆڤ به‌راورد به به‌رزی باڵای.
ساڵانی چاودێری ده‌ریخستوه 907 که‌س به‌تووندی تووشی هه‌وکردن بوون، هه‌روه‌ها ده‌رکه‌وتوه په‌یوه‌ندی دژ له‌نێوان هۆکاری شێوه‌ی ژیانی ته‌ندروست و مه‌ترسیه‌کانی تووشبوون به‌نه‌خۆشیه‌که هه‌بوه.
توێژینه‌وه‌که ده‌ڵیت ئه‌گه‌ر به‌شداربوان په‌یڕه‌وی شێوه‌ی ژیانی ته‌ندروستیان بکردایه، ئه‌گه‌ری هه‌بوو %50 ئه‌و نه‌خۆشانه تووش نه‌بن.
شان ئاماژه‌ی داوه توێژینه‌وه‌که ته‌نها له‌سه‌ر پیاوان کراوه، به‌ڵام هه‌ندێک تویژینه‌وه‌ی جیاواز ده‌ڵێن ئافره‌تان تووشی هه‌وکردنی کۆلۆن ده‌بن، بۆ ئه‌مه‌ش ئامۆژگاریداوه بۆ ئه‌نجامدانی توێژینه‌وه‌ی هاوشێوه به‌له‌به‌رچاوگرتنی جیاوازی ڕه‌گه‌ز.
نه‌خۆشی چه‌وری جگه‌ر په‌یوه‌ندی ه‌ب پووکانه‌وه‌ی مێشکه‌وه هه‌یه
ڕۆیته‌رز - توێژه‌ره‌وان ده‌ڵین نه‌خۆشی چه‌وری جگه‌ر ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی به‌زیادڕه‌وی خواردنه‌وه‌ی ئه‌لکهول نیه، به‌شێوه‌یه‌کی گه‌وره په‌یوه‌ندی به پووکانه‌وه‌ی مێشک و چوونه ته‌مه‌نه‌وه هه‌یه.
توێژینه‌وه‌که له گۆڤاری (گامانیورۆلۆجی) بڵاوکراوه‌ته‌وه ده‌ڵێت بووکانه‌وه‌ی قه‌باره‌ی مێشک ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندی به نه‌خۆشی چه‌وری جگه‌ره‌وه هه‌یه، هاوتای جوونه ته‌مه‌نه‌وه‌یه به 4.2 ساڵ زیاتر بۆ که‌سانی له‌ته‌مه‌نی 60 و 70دان، یاخوود 7.3 ساڵ بۆ ئه‌وانه‌ی ته‌مه‌نیان له 60 ساڵ که‌متره.
گه‌وره توێژه‌ره‌وه جالێت واینستن له کۆلێجی ته‌ندروستی گشتی له زانکۆی حه‌یفا له ئیسرائیل ده‌ڵیت"له‌وانه‌یه زۆربوونی چه‌وری له جگه‌ردا به‌شێوه‌یه‌کی ڕاسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی به پووکانه‌وه‌ی مێشکه‌وه هه‌بێت".
توێژه‌ره‌وان ده‌ڵیت توێژینه‌وه‌ی نوێ ده‌ره‌خات که‌سانی تووشی نه‌خۆشی چه‌وری جگه‌ربوون و ئه‌لکهول خۆر نین به‌راورد به که‌سانی‌که تووشی کێشه‌ی بیرکردنه‌وه و که‌مبوونی چالاکی مێشک ده‌بن .
بۆ زانینی هۆکاره‌کان توێژه‌ره‌وان پشکنینی له‌رینه‌وه‌ی مه‌گناتیکیان به‌کارهیناوه‌و بۆ پێوانه‌ی قه‌باره‌ی مێشک بۆ 766 ژن و پیاو له ناوه‌ندی ته‌مه‌ندابوون و تیشکی تیره‌یی‌یان به‌کارهێناوه له‌سه‌ر سکیان بۆ پشکنینی جگه‌ریان. نزیکه‌ی 18% له‌به‌شداربوان تووشی نه‌خۆشی چه‌وری جگه‌ر بون.
هه‌روه‌ها ده‌رکه‌وتوه تووشبوان فاکته‌ری ئاماده‌بوونیان هه‌بوه بیانخاته ئاستی مه‌ترسیه‌وه به‌راورد به‌وانه‌ی تووشی نه‌خۆشی نه‌بوون. هه‌روه‌ها سه‌لمێندراوه نه‌خۆشیکه په‌یوه‌ندی ڕوونی به پووکانه‌وه‌ی قه‌باره‌ی مێشکه‌وه هه‌یه.
به‌ڵام توێژینه‌وه‌که هیج په‌یوه‌ندیه‌کی نێوان نه‌خۆشی چه‌وری جگه‌ر و جه‌لته‌ی مێشکه‌وه نه‌دۆزیوه‌ته‌وه.
واینستن ده‌شڵێت ده‌توانرێت تووشبوون به‌چه‌وری جگه‌ر به‌گۆڕانکاری شێوه‌ی ژیانیان چاره‌سه‌ربکرێت به‌گۆڕینی شێوه‌ی خواردن بۆ ته‌ندروست.
Your browser doesn’t support HTML5
به‌رنامه‌ی زانست و ته‌کنه‌لۆجیا 11- 27-2017